Evolushon

Evolushon ta e proseso pa medio di kua organismonan ta kambia durante generashonnan, prinsipalmente pa medio di selekshon natural di karakterístikanan genétikamente variá. E mekanismo aki, ku ta kondusí na kambio gradual di poblashonnan i formashon di espesienan nobo, a wòrdu deskribí pa promé biaha den siglo disnuebe dor di Charles Darwin i Alfred Russel Wallace.
Evolushon biológiko ta basá riba echonan opservabel:
- Hopi bia organismonan ta produsí mas yu ku por sobrebibí.
- Tin variashon genétiko entre individuonan, evidente pa ku e struktura di kurpa, fisiologia, i komportashon.
- Algun propiedat ta oumentá e chèns di sobrebibensia i reprodukshon (fitness).
- E propiedatnan benefisioso aki por wòrdu pasá di generashon pa generashon.
Individuonan ku karakterístikanan bentahoso tin mas chèns di reprodusí, hasiendo e karakterístikanan aki mas komun den generashonnan siguiente.
Bida na Tera a evolushoná durante biones di aña. Sientífikonan ta studia e evolushon aki dor di studia fosil, analisá similaridatnan den struktura di kurpa, desaroyo di èmbrio, i biokímika, i kompará material genétiko (DNA). DNA i otro datonan molekular por wòrdu usá pa determiná kon organismonan ta relashoná i ki ora nan liñanan di evolushon a separá.
Gradualmente, evolushon a krea un biodiversidat enorme, ku ta kambiando konstantemente pa medio di formashon di espesie i ekstinshon. E diversidat di mas grandi ta sosodé entre bakteria i archaea, organismonan uniselular ku a dominá bida na Tera pa hopi tempu. For di e antepasadonan uniselular aki, organismonan mas i mas kompleho i multiselular a evolushoná, manera alga, beskein (fungi), mata, i bestianan.
Mekanismo
[editá | editá fuente]Evolushon ta basá riba e transmishon di karakterístikanan di mayornan pa yunan. Durante e proseso aki, erornan chikitu òf kambionan den e material genétiko por sosodé, loke ta kondusí na variashonnan den karakterístika. Debí ku organismonan generalmente ta produsí mas yu ku ta nesesario pa mantené e poblashon, preshon di selekshon natural ta surgi. E ambiente ta determiná kua individuonan tin mas chèns di sobrebibí i reprodusí, kousando ku sierto karakterístika ta bira mas komun durante generashonnan.

Selekshon natural
[editá | editá fuente]For di fin di siglo diesocho padilanti, e idea di desendensia komun di tur espesie a haña popularidat. E biólogo ingles Charles Darwin a dediká dékadanan na investigá e hipótesis aki i a konkluí ku evolushon por wòrdu splika dor di un kombinashon di tres faktor:
- Variashon: diferensianan chikitu entre individuonan denter di un espesie.
- Sobreprodukshon di yu: organismonan ta produsí mas yu ku ta nesesario pa mantené e poblashon.
- Selekshon natural: solamente e individuonan mihó adaptá na nan ambiente ta sobrebibí i reprodusí, fomentando karakterístikanan benefisioso den e poblashon.
Aunke Darwin no tabata e promé pa bini ku e ideanan aki, su nòmber a bira inseparabel ku e teoria di evolushon. Esaki tabata prinsipalmente pasobra el a amplia ekstensivamente i publiká su teoria, loke a hasié mundialmente famoso. Den su buki influente, On the Origin of Species (1859), Darwin no solamente a deskribí kon espesienan ta desaroyá pa medio di variashon i selekshon natural, pero tambe a atendé e opheshonnan di krítikonan profundamente. El a rekonosé tambe ku Alfred Russel Wallace a yega independientemente na e mesun bista.
Darwin a basá su teoria riba opservashonnan den naturalesa. El a señalá ku poblashonnan no ta krese indefinidamente, apesar di e echo ku organismonan ta produsí mas yu ku ta nesesario pa mantené e tamaño di poblashon. Esaki tabata asosiá ku e ideanan di Thomas Malthus, kende a argumentá ku rekursonan di kuminda den naturalesa ta limitá i ku no ta tur individuo por sobrebibí.
Den un poblashon, individuonan ta diferensiá di otro. Algun tin karakterístikanan ku ta duna nan un bentaha den haña kuminda òf evitá karnivor. Esaki ta konta no solamente na nivel individual, pero tambe na nivel di grupo: sierto poblashonnan denter di un espesie tin karakterístikanan ku ta hasi nan mihó kapasitá pa sobrebibí. Darwin a konkluí for di esaki ku tin un lucha konstante pa eksistensia den naturalesa. Solamente un kantidat limitá di individuo por sobrebibí i reprodusí, i e proseso aki no ta arbitrario. Individuonan ku karakterístikanan faborabel tin un chèns mas grandi di reprodusí, loke ta kousa ku e karakterístikanan aki ta bira mas komun durante generashonnan.
Un ehèmpel di selekshon natural por wòrdu mira den orkidianan. Darwin a observa ku algun orkidia tin propiedatnan spesial pa atraé insekto y asina fomentá nan stuifmeel. Segun Darwin, diversidat den e formanan di orkidia por wòrdu splika pa selekshon natural: insektonan tabata preferá sierto forma òf koló, loke a nifiká ku e karakterístikanan ei a wòrdu pasá i a sigui evolushoná.
Den On the Origin of Species, Darwin a argumentá ku selekshon natural ta e forsa prinsipal tras di evolushon i ku e desaroyo di bida por wòrdu splika kompletamente dor di prosesonan natural. Desde e publikashon di su buki na 1859, no a haña ningun alternativa sientífikamente sostenibel pa su teoria.
Herensia
[editá | editá fuente]Karakterístikanan ta wòrdu pasá di generashon pa generashon a base di gennan. Gennan ta kontené e informashon ku ta determiná kon un organismo ta desaroyá i komportá. Tur organismo ta heredá e karakterístikanan genétiko aki for di nan mayornan i ta pasa nan pa nan yunan.
Gennan ta trahá di DNA, un molèkül orgániko largu trahá di nukleotido. Meskos ku e sekuensia di lèternan den un palabra ta karga nifikashon, e sekuensia di nukleotido den DNA ta karga informashon hereditario. E DNA kompleto di un organismo ta kontené tur e instrukshonnan nesesario pa kresementu, desaroyo i funshonamentu. Den sèlnan, DNA ta organisá den kromosomnan. Den reprodukshon seksual, rekombinashon di kromosom ta krea kombinashonnan úniko di gen, hasiendo kada individuo genétikamente diferente.
Mutashonnan, kambionan arbitrario den e sekuensia di nukleotido, por kambia DNA. Tin bia esaki ta kondusí na propiedatnan nobo, pero normalmente mutashonnan no tin un efekto negativo. Selekshon natural, di otro banda, no ta arbitrario: organismonan ku karakterístikanan faborabel tin un chèns mas grandi di sobrebibí i reprodusí. Mutashonnan ta proveé e base pa variashon genétiko i adaptashonnan nobo, miéntras ku selekshon natural ta determiná kua karakterístikanan ta fomentá denter di un poblashon i kua ta disparsé.
Drif genétiko
[editá | editá fuente]Banda di mutashonnan, tin un otro proseso arbitrario ku ta kousa kambionan genétiko: drif genétiko. Esaki ta un efekto di statistik ku ta sosodé pa kasualidat den reprodukshon seksual. Yunan ta heredá un porshon arbitrario di e gennan di nan mayornan, loke ta nifiká ku algun gen por bai pèrdí den generashonnan susesivo.
E efekto arbitrario aki ta kousa ku e distribushon di karakterístiknan genétiko denter di un poblashon ta kambia pa kada generashon. Den algun kaso, un karakterístika partikular por asta disparsé kompletamente, puramente pa kasualidat. E efekto aki ta mas fuerte den poblashonnan chikitu, kaminda tin un chèns mas grandi ku un allel partikular (un variante di un gen) lo no wòrdu pasá i eventualmente lo disparsé. Mas largu un poblashon keda chikitu, mas grandi e influensia di drif genétiko ta. Tur poblashon natural ta pasa dor di tantu drift genétiko komo selekshon natural, pero e efekto ta varia dependiendo di e tamaño di e poblashon. Den poblashonnan grandi, e proporshon di variantenan genétiko ta keda relativamente stabil, i evolushon ta wòrdu impulsá prinsipalmente pa selekshon natural. Den poblashonnan chikitu, e chèns ku un allel partikular lo disparsé ta haltu, miéntras ku selekshon natural ta bira relativamente ménos importante.
Otro formanan di selekshon
[editá | editá fuente]No ta tur proseso di selekshon den evolushon ta duna direktamente un bentaha di sobrebibensia den naturalesa. Den algun kaso, karakterístiknan ta wòrdu selektá ku no tin influensia direkto riba sobrebibensia, pero ta wòrdu pasá pa otro motibunan.
Un ehèmpel di esaki ta selekshon artifisial. Ora di kria bestia òf kultivá mata, hende ta determiná kua karakterístika i gennan ta wòrdu pasá pa e siguiente generashon. E proseso aki tabatin un influensia grandi riba e evolushon di espesienan domestiká. Tin diferensianan eksterno grandi entre rasanan di kachó, ounke tur kachó ta desendiente di e mesun antepasadonan: wòlfnan domestiká ku a biba mas o ménos 15.000 aña pasá. Den selekshon natural, karakterístikanan ta wòrdu selektá a base di nan bentaha den naturalesa, miéntras ku den selekshon artifisial, karakterístikanan ta wòrdu selektá a base di preferensia humano.
Un forma di selekshon ku ta sosodé den naturalesa ku no ta afektá direktamente e chèns sobrebibensia di un organismo ta selekshon seksual. Selekshon seksual ta sosodé solamente den organismonan ku ta reprodusí seksualmente. Karakterístikanan ku ta fasilitá e búskeda di un pareha ta garantisá di wòrdu transmití mas frekuentemente.
Un ehèmpel konosí di esaki ta e plumashi di pòwis machu. Pòwisnan ku plumanan mas grandi i mas briante ta atraé mas hembra i p'esei tin mas yu. Esaki por kondusí na reakshon positivo: tantu e adorno impreshonante komo e preferensia pa e adorno ei ta wòrdu pasá pa e siguiente generashon. Esaki por kousa un forma rápido di selekshon natural, ku karakterístikanan ta bira mas i mas ekstremo.
Mira tambe
[editá | editá fuente]Fuente, nota i/òf referensia
|