dal – Store norske leksikon

Dalform dannet ved bre-erosjon, u-dal.

Rondane

Av Lars Mæhlum.

Lisens: CC BY SA 3.0

Hengende dal i Eidfjord, Vestland.

hengedal

Av Lars Mæhlum.

Lisens: CC BY SA 3.0

Dal. Blokkdiagrammet viser et landskap med noen typiske dalformer: en U-dal og en hengende tverrdal, begge skurt ut av istidens breer, og i bunnen av U-dalen en V-formet dal, gravd ut av en elv.

KF-bok.

Lisens: Avgrensa gjenbruk

Ein dal er ei langstrekt fordjuping i jordskorpa. Dalar består i hovudsak av to delar: dalbotn og dalside. Saman utgjer dette dalføret som eit naturleg dreneringsområde vil famne om. Dalen er enten danna ved at jordoverflata er utgraven av rennande vatn (til dømes elver eller brear (erosjonsdalar)), eller ved rørsler og sprekkdanningar i jordskorpa (brot- og sprekkedalar).

I brot- og sprekkedalar er retninga på dalen bestemt av berggrunnsgeologien. Orienteringa til dalen er påverka av strukturgeologien i området, og følgjer hovudstrøkretninga til foldinga eller forkastinga.

Dalformer

Tverrsnittet og forma til dalane avheng av bergartane sin motstandsevne mot erosjon og av utgravingas alder og art.

V- og U-dalar

Dersom dalen er vesentleg graven ut av rennande vatn (fluvial erosjon), vil den ha eit V-forma tverrsnitt. I ein bre-utforma dal er tverrsnittet meir likt ein U, og i lengderetninga vil dalbekken veksle med brattare avsatsar, slik at det blir innsjøar eller elvesletter med stryk eller fossar imellom. I verda er Grand Canyon eit berømt døme på V-dal, medan vi i Noreg finn store dalføre med utprega U-form, som Gudbrandsdalen, Hallingdal og Numedal.

Hengande dalar

Sidedalane til ein U-dal munnar ofte ut høgt over botnen av hovuddalen, såkalla «hengande dalar». Desse er eit resultat av at breerosjonen har vore kraftigare i hovuddalen enn i sidedalen. Sanddalen i Vang kommune er eit døme på ein typisk hengande dal.

Agnordalar

Agnordalar finn vi døme på i Romsdalen (Vermadalføret), på Hardangervidda (Eitro) og ved Nærøyfjorden i Sogn (Jordalen). Eit kjenneteikn ved ein agnordal er at elva i sidedalen renn i nær motsett retning av elva i hovuddalen. Agnordalar vert danna når yngre dalføre fangar opp eldre dalføre og endrar dreneringsretninga (elvetjuveri).

Les meir i Store norske leksikon

I de is-eroderte dalene veksler brede dalbekkener med trange dalklyper, som her ved Rosten i Nord-Gudbrandsdal. Elve-erosjonen dominerer, og dalen får en V-form.

Rosten

Av David Gubler/Bahnbilder.

Lisens: CC BY NC SA 3.0

Kommentarar

Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.

Du må vere logga inn for å kommentere.

Fagansvarleg for Geomorfologi

Torgeir Opeland Røthe

Førsteamanuensis i kvartærgeologi, Høgskulen på Vestlandet