dialekter i Valdres

Dei norrøne diftongane ei, au og ey/øy held seg i valdresmålet, særleg i dei øvre bygdene. Diftongane har fått ein «brei» uttale, slik ein finn det i Hallingdal (sjå nedanfor). Denne uttalen fell også saman med uttalen i dei vestnorske dialektane på andre sida av Langfjella. Det heiter i Valdres: blaut – blautt (adjektiv) med tydeleg a- som første vokal. Diftongen ei blir ai: bain (bein) fait – faitt (adjektiv), og diftongen øy blir åi, jf. å dåi (døy) – dåidde – dåitt.

Jamning av vokalar i jamvektsord er i Valdres ikkje så markant som i gudbrandsdalsmålet og andre mål i Oppland. Valdresmålet har former som å baka, å løva (lova) og å søva, ikkje jamningsformer som båkå, låvå og såvå som gudbrandsdalsmålet.

Valdresmålet har tjukk l av gammalnorsk l og gammalnorsk rd: Ola, bLo og gaL (gard), gjæLe (gjerde). Bygda Vang øvst i Valdres har tjukk l berre av l (soL) og ikkje av rd (bor).

Konsonantsambanda mb, ld og nd held på den gammalnorske uttalen, jamfør lamb (eit lam), kvæld og hønd (hand). Gammalnorsk fn er vdn: javdn (jamn), og gammalnorsk rn er dn; bjødn (bjørn) og kødn (korn).

Om vokalane kan nemnast: Særlig i de øvre bygdene i Valdres er u og o opne: u i skriftspråket blir uttalt som o og o i skrift som å eller ø. Diftongane er breie: ain (ein), haust, råise (reise).

Bestemt form eintal av hokjønnsord har delt ending, med typeformer som den sole (bestemt form sterkt hokjønnsord), den visa, den veko (bestemt form av svake hokjønnsord, eit overvektsord (visa) og eit jamvektsord (veko).

Det tradisjonelle valdresmålet har levande dativbruk. Dette kjem fram i bøyinga av substantiva og dei personlege pronomena. Døme på dativbruk er (på) stave, (i) neva, (i) boken, (i) visun, (på) føto (på føtene), (på) garo (på gardane). Jamfør også setningane: «dai gjorde manne ai tenist» (dei gjorde mannen ei tenest) og «dai lånte hono peing» (dei lånte han pengar).

Fleirtalsbøying av verb kan ein ennå høyra hos eldre folk, og då helst i dei øvre bygdene (typen: e kjem, men me koma). Fleirtalsformene i presens er alltid lik infinitiv. Berre dei sterke verba har fleirtalsformer i preteritum, sjå døme nedanfor.

Valdresmålet har sju klasser av sterke verb. Her følgjer døme på 1., 3. og 6. klassa:

(I preteritum er ført opp eintals- og fleirtalsformer.)

Det finst fem klasser av svake verb i valdresmålet:

Dei personlege pronomena har desse formene i eintal: e – me (meg), du – de (deg), han, i dativ hono med trykklette forma -o: «e va mæ o far i skoge». I hokjønn heiter pronomenet ho med dativforma henne, trykklett ‘n: «gje n’mor dæ».

I 1. person fleirtal heiter pronomenet vi i sør og me og mø i nord. 2. person fleirtal har formene de og dikka: «slo dø dikka(n)?», «e ska saia dikka(n) dæ».

Heilt i sør brukar ein nektingsordet itte, medan resten av Valdres har ikkje.