Qazaqstan

Qazaqstan Respýblıkasy
qazaqsha *Қазақстан Республикасы*
Qazaqstan Respublikasy
Qazaqstan Respýblıkasy qazaqsha Қазақстан Республикасы; Qazaqstan Respublikasy
	Motto: Alash! (tariyxiy);; Alǵa Qazaqstan! (resmiy emes)
	Anthem: Meniń Qazaqstanym;
	Location of Kazakstan
Capital	Astana; 51°10′N 71°30′E / 51.167°N 71.500°E
Largest city	Almaty (1 185,9 mın')
Official languages	Qazaqsha — mámm.,; russha
Ethnic groups	Qazaqtar, ruslar, Ukrainler, Ózbekler, Uyǵırlar, Tatarlar, Qırǵızlar
Government	Prezidentlik-Parlamentlik Respublika
Táwelsizlik	KSRO elinen
Population
GDP (PPP)	2022 estimate
HDI (2022)	▲ 0,0.884 (joǵary) (52--shı)
Currency	Qazaqstan teńgesi (KZT)
Time zone	(UTC+5)
Internet TLD	.kz
Calling code	7

Qazaqstan yaki rásmiy Qazaqstan Respublikası — Evraziya materiginiń ortasında ornalasqan mámleket.

Arqa jaǵında Rossiya Federatsiyası menen (6 467 km), qubla jaǵında Túrkmenstan (380 km), Ózbekstan (2 300 km) hámde Qırǵızstan (980 km) respublikaları menen, shıǵısında Qıtay menen (1 460 km) sheklesedi, batısta Kaspiy teńizimen, ońtústikte Aral teńizimen shayıladı. Jer maydanı — 2717,3 mıń sharshı kilometr.

Jurt sanı 17713,7 mıń (2016). Onıń 9 008,0 mıń yamasa 66,01% qazaqlar quraydı. Respublikada 131 ult pen ulıstıń ókilleri turadı.

Paytaxtı — Astana qalası. Hákimshilik jaǵınan 14 oblısqa bólinedi. Memlekettik tili — qazaq tili.

Jag'rapiyası

Baslı maqala: Qazaqstan jag'rapiyası

Hákimshilik qurılısı

Hákimshilik-aymaqlıq qurılısı: Tómengi kestede. Awıllıq aymaqqa birikken 7719 awılıq eldi mákánlar bar (2003).

Qazaqstan hákimshilik aymaqları
Aymaq kúyi	Sanı
wálayat	14
Qala	85
Qala awılları	?
Rayon	160
Kent	176
Awıllıq aymaǵı	2237

Qazaqstan wálayatları
wálayatlar	Aymaǵı	Turǵın jurtı	Ortalıǵı	Ortalıq turǵın jurtı
Aqmola			Kókshetaw
Aqtóbe			Aqtóbe
Almatı			Taldıqorǵan
Atıraw			Atıraw
Batıs Qazaqstan			Oral
Jambıl			Taraz
Qaraǵandı			Qaraǵandı
Qostanay			Qostanay
Qızılorda			Qızılorda
Mańǵıstaw			Aqtaw
Qubla Qazaqstan			Shimkent
Pavlodar			Pavlodar
Arqa Qazaqstan			Petropavlovsk
Shıǵıs Qazaqstan			Óskemen

Qazaqstan Respubliykalıq áhmiyetli bar qalaları
Qala	Aymaǵı	Turǵın jurtı
Almatı
Astana
Bayqońır¹
¹Bayqońır qalası «Bayqońır kosmodromı» men birge 2050-jılǵa deyin Rossiya arendasında.

Jurtı

Baslı maqala: Qazaqstan jurttaniwı

Jurt sanı

2020- jıldıń shildeniń 1 kúninde Qazaqstanda xalıq sanı 18 711,4 mıń adamdı quradı.

Onıń ishinde, 10 063,9 mıń (57,3%) adamdı qalalıq turǵınlar, 8537,5 mıń adamdı (42,7%) awıldıq turǵınlar qurap otır.

2020-jıldıń qańtar-mawsım aralıǵında respublika xalqınıń tábiyiy ósimi 120 370 adamdı quradı. Tábiyiy ósimniń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 15,3 (8,1) adamnan keldi.

Aǵımdaǵı jıldıń qańtar-mawsiminde AXAJ organdarı tirkeliw kórsetkishi boyınsha 397 000 tuwıw faktilerin tirkedi. Tuwǵanlardıń sanı qalalıq jáne awıllıq eldi-mekenlerde ótken jıldıń tiyisli waqıtı menen salıstırǵanda, 3,3%-ǵa jáne 2,9%-ǵa ósti de, tiyisinshe 176 566 jáne 190 644 adamda quradı. Bala tuwıwdıń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 21,8 (21,5) náreseni quradı.

Osı waqıt ishinde ólgenler sanı 129 840 (124 978) adamdı qurap otır, sonıń ishinde qalalıq eldi mekenler úlesi — 51186 (51661) jáne awıldıq jerler — 28654 (29317). Ólimniń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 10,29 (10,33) adam.

Óliminiń negizgi sebepleri qan aynalımı júyesi awırıwları bolıp tabıladı, olardıń úlesine barlıq tirkelgen ólim waqıyalarınıń 52,9% (52,5%) tiyisli ekendigi xabarlanıp otır.

Osı waqıt ishinde respublikada 1 jasqa deyingi 2049 (2087) balanıń shetlewge tirkelgen. Náresteler óliminiń koeffiytsiyenti 1000 tuwǵanǵa 14,7 (14,5) shetlew. Periynataldıq waqıtında payda bolatın jaǵdaylar náresteler óliminiń eń kóp taraǵan sebepleri bolıp tabıladı, odan aǵımdaǵı jıldıń qaǵtar-máwsımında 1037 (1021) náreste shetinedi. Sanler tilimen aytqanda, barlıq náresteler óliminiń 50,6% (48,9%)-ı osı jaǵdayǵa tiyesili bolıp tabıladı.

Biyılǵı jartıjıllıqta nekelesiw menen ajırasıwlar sanı, tiyisinshe 54994 hám 17467 (48271 hám 15183) quradı. Nekelesiw menen ajırasıwdıń jalpı koeffiytsiyenti 1000 turǵınǵa 8,5 (7,7) nekeni hám 2,3 (2,1) ajırasıwdı quradı.

Elde xalıq kóshi-qonınıń oń ayırımı saqtalıp keledi, 2006 jıldıń 1 jartıjıllıqtaǵı onıń shaması 18746 (14148) adamdı quradı. 2006 jılı qańtar-mawsım aralıǵında Qazaqstanǵa kelgenler sanı 2005 jıldıń tiyisti kezeńimen salıstırǵanda 5008 adamǵa yamasa 13,2%-ǵa, al Qazaqstannan ketkenler sanı 9606 adamǵa yamasa 1,7 ese azaydı. TMD ellerinen kelgenler menen sol ellerge qonıs awdarǵanlar úlesi olardıń jalpı sanına shaqqanda, 86,1% hám 87,9% (88,7% hám 66,4%) quradı.

Al el ishindegi kóship-qonıwshılardıń sanı 137220 (131019) adamdı qurap otırǵan jayı bar.

Ultlıq quramı

Qazaqstanda 100-dan astam ult (etnoslar men etniykalıq toplar) wákilleri turadı. 2020 jıldıń 1-shildesindegi jaǵday boyınsha qazaqlardıń sanı 12 768,0 mıń adamdı, ruslar — 3544,1 mıń, ukraiynlar — 241,7 mıń, ózbekler — 605,5 mıń, uyǵırlar — 248,4 mıń, tatarlar — 229,1 mıń, nemisler — 222,5 mıń adamdı quradı. Respublika xalqınıń jalpı sanında eń kóp úles salmaqtı qazaqlar — 68,9% hám ruslar — 18,8% alıp otır. Basqa etnoslar menen etniykalıq toplar úlesine respiwbliyka xalqınıń 13,2% tiyesili bolıp tabıladı.

2006-jıldıń 1 qańtarındaǵı jaǵdaymen salıstırǵanda qazaqlar sanı 94,7 mıń adamǵa, yamasa 1,1%,-ǵa, tiyisinshe ózbekler — 4,6 mıń, yamasa 1,1%-ǵa, uyǵırlar — 1,6 mıń, yamasa 0,7-%-ǵa ósti; al ruslardıń sanı 17,2 mıń adamǵa, yamasa 0,4%-g'a, tiyisinshe iwkraiynlar — 4,1 mın', yamasa 0,9%-ǵa, tatarlar — 0,5 mıń, yamasa 0,3%-ǵa ha'm nemisler — 0,2 mıń, yamasa 0,1%-ǵa azaydı.

Dini

Qazaqstan jurtında 75% musılmanlar, 21% pravoslav xriystiyanlar, 2% protestantlar bar.

Tariyxı

Baslı maqala: Qazaqstan tariyxı

Sayasat jayǵası

Qazaqstan — 1995-jılǵı 30-súmbile respublikalıq referendumda qabıllanǵan Konstituciya boyınsha — ózin demokratiyalıq, zayırlı, huqıqlı jáne social memleket retinde ornattı. Qazaqstan Respublikası — prezidentlik basqarıw formasındaǵı birden-bir mámleket. Respublikanıń eń joqarı wákili organı — Parlament. Ol respublikanıń nızam shıǵarıw xizmetin júzege asıradı. Parlament turaqtlı jumıs isletuǵın eki Palatadan: Senattan jáne Májilisten turadı.

Senat hár oblıstan, respublikalıq áhmiyeti bar qaladan jáne Qazaqstan Respublikasınıń paytaxtınan eki adamnan, tiyisinshe oblıstıń, respublikalıq áhmiyeti bar qalanıń jáne Respublika paytaxtınıń birlesken otırısında saylanatuǵın deputatlardan quraladı. Senattıń 15 deputatın Parlament wákillik múddetine Respublika Prezidenti saylaydı.

Májilis dárejeli wákillik jáne birden-bir ulıwma saylaw okruginiń aymaǵı boyınsha partiyalıq dizim negizinde saylanǵan 98 deputatlardan quraladı, jáne 9 deputattı Qazaqstan xalqı Assambleyası saylaydı.

Preziydent Húkimetti Májilistegi kópshilik alǵan partiya usınısı menen quradı. Respublika Premer-Ministri saylanǵannan keyingi on kún ishinde Premer-Ministr Húkimettiń qurılımı men quramı tuwralı Respublika Prezidentine usınıs engizedi. Premer-Ministr Respublikanıń pútkil aymaǵında májbúriy kúshi bar húkimler shıǵaradı.

Qazaqstan Respubliykasınıń Konstituciyalıq Keńesi jeti músheden turadı, olardıń múddeti altı jılǵa sozıladı. Konstituciyalıq Keńestiń Tóraǵasın Respublikanıń Prezidenti saylaydı.

Qazaqstan Respublikasında sud tóreligin tek sud ǵana júzege asıradı. Nızam menen qurılǵan Respublikanıń Joqarǵı Sudı jáne Respublikanıń jergilikli sudları Respublikanıń sudları bolıp tabıladı.

Jergilikti memleketlik basqarıw jáne ózin-ózi basqarıw

Jergilikti memleketlik basqarıwdı tiyisli aymaqtaǵı istiń jay-kúyine juwapker jergilikti wákillik (másliyxat) jáne atqarıwshı organlar (hákimshilik) júzege asıradı.

Ekonomiykası

Baslı maqala: Qazaqstan ekonomikası

Rawajlanǵan Almatı
Qazaqstan teńgesi

Energetiykası

Baslı maqala: Qazaqstan energetikası

Mádeniyat jáne jámiyet

Baslı maqala: Qazaqstannıń mádeniyatı

Ǵalaba xabar quralları

Baslı maqala: Qazaqstannıń ǵalaba xabar quralları

Sociallıq tarawı

Baslı maqala: Qazaqstannıń socialı

Qurallı kúshleri

Baslı maqala: Qazaqstannıń Qurallı kúshleri

Derekler

↑ Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім
↑ Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім
↑ „Казахстан переходит на единый часовой пояс: что нужно знать“ (ru). zakon.kz (29-fevral 2024-jıl).
↑
- K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978
- AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA
- Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979

Taǵı qarańız

Sırtqı siltemeler

[1] Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 1 бөлім

[2] Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. - Қазақстан Республикасының Конституциясы, 7-бап, 2 бөлім

[3] „Казахстан переходит на единый часовой пояс: что нужно знать“ (ru). zakon.kz (29-fevral 2024-jıl).

[4] 
K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978

AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA

Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979

[5] K.A. Akiyshev "Kiwrgan İyssık, İyskiwsstvo sakov Kazaxstana" Moskva İyskiwsstvo 1978

[6] AKİYSHEV A. K. KOSTYUM «ZOLOTOGO CHELOVEKA» İY PROBLEMA KATAFRAKTARİYYA

[7] Akiyshev K. A., Akiyshev A. K. Proiysxojdeniye iy semantiyka iyssıkskogo golovnogo iwbora. - V kn.: Arxeologiycheskiye iyssledovaniyya v Kazaxstane, Alma-Ata, 1979

[1]

[2]

[3]

[4]