Pess

Ij pess a son dij vertebrà aquàtich ch'a aparten-o a la superclass dij Pisces. A son caraterisà da branchie për respiré, pine për bogiesse, e na pel ëd sòlit coatà dë scaje. A esisto pi 'd 34.000 specie conossùe, ch'a vivo tant ant l'eva dossa (lagh, fium) che ant l'eva salà (mar, océan). Ant ël Piemont, ij pess a son present ant ij cors d'eva, ij lagh, e ant le coltivassion d'acquacoltura.

Classificassion sientìfica

• Regn: Animalia
• Filum: Chordata
• Sot-filum: Vertebrata
• Superclass: Pisces (ò parafilética)
• Class prinsipaj:
  • Agnatha (pess sensa mas-cia, com le lampré)
  • Chondrichthyes (pess con schéletr ëd cartilàgin, com ij pess can)
  • Osteichthyes (pess con schéletr ëd òss, com la truta)

Descrission

Ij pess a l'han un còrp idrodinàmich, adatà a la vita aquàtica. Soa pel a peul esse coatà dë scaje (ciclòide, ctenòide, placòide) o lissa. A respiro con le branchie e as bogio con le pine (dorsaj, pèlviche, caudaj). La pì part a son eteroterm (sangh frèid) e a dipendo da la temperadura dël midem ambient. La dimension a van da pess cit com ël Paedocypris (7,9 mm) a coloss com lë squal balen-a (18 m).

Comportament e dieta

Ij pess a mostro n'ampia varietà ëd comportament. A peulo esse carnìvor (squaj), erbìvor (sirassin), o filtrator (balen-e). Chèidun a migra për longhe distanse (es. salmòn ch'a torna ant ël fium andoa a l'é nassù), d'àutri a casso an ëstrop (tonn). La riprodussion a peul esse ovìpara (deponend euv), ovovivìpara (euv ch'a deurbo ant ël còrp dla mare), o vivìpara (masnà viv).

Abitat

Ij pess a coloniso quasi tuti j'ambient aquatich:

• Eva dossa: Fium (es. Pò), lagh (es. Lagh Magior), stagn.
• Eva salà: Bariera coralin-a, profondità abissaj, còste.
• Eva salmastre: Estuari, lagun-e.

Ant ël Piemont, le specie pì comun-e a son la truta (ant ij torent montagnin), ël cavedan, e l'anguila (ant ij fium pian).

Amportansa ant l'ecosistema e për l'òm

Ij pess a son essensiaj ant la caden-a alimentar aquàtica, controland popolassion d'inset e d'àutri organism. A son na sorgiss ëd protein-e fondamental për miliard ëd person-e, sia për la pësca natural che për l'acquacoltura. An Piemont, la pësca sportiva e coltivassion ëd trute a l'han 'n ròl econòmich e turìstich.

Specie notàbij

• Truta fario (Salmo trutta): Present ant ij torent alpin e prealpin.
• Anguila europenga (Anguilla anguilla): Migratris ch'a nasso ant ël Mar dij Sargass.
• Salmon atlàntich (Salmo salar): Simbol ëd resistensa, storich ant ël Pò.
• Gambusìa (Gambusia affinis): Cit pess dovrà për contròl dle zanzare.
• Siluro (Silurus glanis): Pess gigant introdot ant ël Pò, controvers për sò impat.

Minasse e conservassion

Molte specie a son an pericol për colpa ëd l'inquinament, la pësca ecessiva, la pèrdita d'ambient (es. cementificassion dij fium), e ël cambiament climàtich. Ant ël Piemont, dij progèt ëd riqualificassion fluvial a son an cors për protege le specie autocton-e.

Ant la cultura piemontèisa

Ij pess a son present ant la gastronomìa local (es. ris e rane, truta a la pan-a) e ant ij proverbi: "A peuda nen pesché sensa sudor" (a venta angagg për otnì quaicòs). La tradission dla pësca ant ël Pò e ij lagh a l'é part ëd la stòria regional.

Arferiment

FAO. (2023). The State of World Fisheries and Aquaculture.