matallergi

Det er vanskeleg å få sikre tal for førekomsten av matallergi, fordi symptoma varierer frå svake til livstruande, og diagnosen kan vere vanskeleg. Matallergi følgjer ofte andre former for allergi, og spesielt atopisk eksem.

Førekomsten er avhengig av alder, og alderen påverkar også kva type mat ein oftast er allergisk mot (sjå lengre nede). Matallergi startar oftast før to-årsalderen, men kan komme seinare, og nokon gonger til og med i 60–70-årsalderen. Ein reknar med at mellom 1–3 prosent av den samla befolkninga har matallergi. Matallergi er mest vanleg hos barn, med ein førekomst på om lag 6–8 prosent. Hos vaksne er førekomsten 1–2 prosent. Tala er høgare dersom ein tar med lette reaksjonar mot rå gulrot, eple og anna plantemat på grunn av pollenallergi.

Mange av barna med matallergi blir kvitt allergien før skolealder, men hos ein del kan matallergien fortsette oppover i skoleåra og til vaksen alder. Allergi mot mjølk er den langt vanlegaste matallergien hos dei minste barna, og går hos småbarn ofte over i løpet av få år, og ein stor del blir kvitt mjølkeallergien før skolealder. Allergi mot egg er også vanleg hos små barn, og blir ofte borte før tidleg skolealder, men gjerne litt seinare enn mjølkeallergien. Nokon andre matallergiar, til dømes allergi mot nøtter, peanøtter eller fisk, går derimot langt sjeldnare over.

Det er viktig å nemne at allergi mot ein type mat kan bli borte etter nokre år, og slett ikkje behøver å vere livsvarig. I samråd med lege bør ein difor med nokre få års mellomrom undersøkje om ein framleis er allergisk og må unngå den spesielle maten, eller om allergien er borte slik at ein kan ete som normalt.

Alle matvarer kan vere årsak til allergi, men nokre få matvarer er årsak til dei fleste reaksjonane, og ein talar stundom om «dei åtte store» matvarene («the big eight» på engelsk). Hos barn er reaksjon mot mjølk og egg aller vanlegast, peanøtter og trenøtter er òg høgt oppe på lista. Allergi mot skaldyr og skjell kjem derimot ofte seinare. Matvarer som ofte gjev allergi er:

• egg
• peanøtter
• nøtter
• soya
• fisk
• skaldyr
• skjel
• kveitekorn/kveitemjøl

Årsakene til matallergi varierer ikkje berre med alderen, men òg med kva for geografisk område ein bur i. Dette kan ha å gjere med mange tilhøve, som kva mat som er mest vanleg brukt, korleis maten blir tillaga, kva pollen som er vanleg i området, og anna. Til dømes er potetallergi sjeldan i Noreg men vanlegare i Finland, peanøttallergi er svært vanleg i USA og nokre europeiske land, men mindre vanleg i Kina.

EUs matsikkerheitsorgan EFSA (European Food Safety Authority) har sett opp ei liste over 14 matallergen eller stoff i mat som alltid skal deklarerast på pakningen, eller på annan måte ved servering eller sal av uinnpakka mat. Dei 14 stoffa på EUs matallergenliste er: fisk, skaldyr (reke, hummar, krabbe, kreps, krill), blautdyr (skjel, blekksprut og snigel), nøtter, peanøtt, soya, kornvarer som inneheld gluten, sesam, lupin, selleri, sennep, egg, mjølk og mjølkeprodukt, sulfitt og svoveldioksid. Det er likevel mange fleire viktige matallergen enn desse 14, som er valde fordi dei både kan gje svært alvorlege reaksjonar, er relativt vanleg årsak til reaksjonar iallfall i noen geografiske område, og ofte er 'skjulte' ingrediensar i mat slik at dei er vanskelege å oppdage utan innhaldsdeklarasjon (for eksempel mjølk i bakverk, ansjos i leverpostei, soya i kjøtvarer).

Mekanismen ved matallergi er på celle- og molekylnivå som ved annan allergi. Den allergiske reaksjonen blir utløyst av at maten ein er allergisk mot reagerer spesifikt med IgE på mastcellene, som då set fri histamin og andre stoff som gjev ein allergisk betennelsesreaksjon. Reaksjonen startar der kontakten mellom IgE og maten skjer, men kan spreie seg til andre delar av kroppen og i verste fall bli ein systemisk anafylaktisk reaksjon. Kontakten mellom maten og immunsystemet skjer naturleg nok oftast på slimhinnene i mage-tarmkanalen, men ved sterk allergi kan det vere nok å få maten i munnen, eller tilmed at maten berre berører leppene, augene eller huda, eller blir pusta inn med lufta som til dømes støv frå ein pose peanøtter eller damp frå ei gryte med fisk.

Symptoma ved ein matallergireaksjon kan komme frå nesten alle organsystem, men symptom frå huda og magen eller tarmen er vanlegast. Vanlege symptom og sjukdomsteikn er elveblest, opphovning i halsen, munnen eller leppene, diaré, oppkast, magesmerter, astma, kløe, hovudverk og oppblussing av atopisk eksem.

Den mest alvorlege reaksjonen er anafylaktisk (allergisk) sjokk, som i sjeldne tilfelle kan føre til hjartestans og død. Dette er òg grunnen til at folk som lagar eller serverer mat må ta alle opplysningar om at nokon har matallergi med det største alvor.

Mange matallergikarar toler ei lita mengde av den maten som dei er allergiske mot. Spesielt gjeld dette pasientar som reagerer mot rå frukt og grønsaker på grunn av kryssreaksjon ved pollenallergi. Nokon med matallergi kan vere ekstremt følsame og få alvorlege symptom av så små mengder mat at dei nesten ikkje er målbare, til dømes at det er brukt matlagingsreiskapar som ikke er godt reingjorte. Andre gonger er matvara som ein ikkje toler skjult i annan mat, som til dømes ansjos (fisk) i nokre typar leverpostei. Allergisymptom og allergisjokk kan difor oppstå utan at ein er klar over at ein har fått i seg maten ein er allergisk mot.

Kor mykje mat som skal til før ein reagerer, kan vere avhengig av situasjonen. Alkohol, visse febernedsettande og smertestillande medisinar (actetylsalisylsyre og såkalla NSAIDs), og nokre andre medisinar som betablokkarar og hemmarar av angiotensin-omdannende enzym, såkalla ACE-hemmarar (blodtrykksmedisin) gjer at det lettare kjem ein allergireaksjon. Fysisk anstrenging etter matinntaket kan gjere at ein reagerer alvorlegare og på mykje mindre mengder mat. Fysisk anstrenging kan hos enkelte vere nødvendige for at det skal komme ein reaksjon etter matinntaket (anstrengelsesutløyst matallergisk reaksjon). Også før menstruasjonen og ved infeksjonar kan mengda mat som skal til for å løyse ut ein reaksjon vere lavare.

Diagnostikken av matallergi er ofte vanskeleg og ressurskrevande. Ei god sjukehistorie (anamnese) med observasjon av kva ein tåler og ikkje tåler er grunnlaget for diagnosen, og i tillegg kjem laboratorietestar som eit nyttig hjelpemiddel. Ein kan nytte hudtesting (prikktest) eller måle spesifikt IgE i ein blodprøve. Såkalla komponentdiagnostikk, der ein i tillegg til vanleg spesifikk IgE-test mot matvara undersøkjer kva molekylære komponentar i maten pasienten har IgE-antistoff mot, kan vere nyttig. Mange som har «positive» testar har likevel ikkje allergi, og tåler godt den maten testen slår ut mot. Ein «positiv» allergitest er difor åleine ikkje nok til å stille diagnosen matallergi, sjukehistoria er hovedgrunnlaget. Eliminasjonsdiettar og matprovokasjonar er også nyttige metodar.

Nokre få sjukehus kan gjere dobbelt blind placebo-kontrollerte matprovokasjonar (DBPCFC) som vert rekna som «gullstandarden» i matallergidiagnostikken.

Akutte allergiske reaksjonar mot mat kan vere av alle styrkegradar, frå lette symptom til livstruande anafylaktiske reaksjonar. Pasientar med alvorleg matallergi vil ofte vere utstyrt med adrenalinsprøyter, EpiPen eller tilsvarande, som ein bør vere rask til å bruke samstundes som medisinsk hjelp blir tilkalla som øyeblikkeleg hjelp. Pasienten bør ligge med heva bein til medisinsk personell kjem. Rask hjelp kan vere livreddande, vent ikkje for å sjå på utviklinga!

Utanom behandling av akutte reaksjonar, er den einaste etablerte behandlinga for pasientar som har fått stilt diagnosen matallergi å unngå den maten som dei reagerer mot (sjå om hyposensibilisering/ allergivaksinasjon nedanfor). Dette er likevel ikkje lett å gjennomføre fullstendig i praksis, og kan særleg hos barn føre til sosial stigmatisering. Det kan òg resultere i mangelfull ernæring dersom ein ikkje er nøye med kosthaldet. Grundig diagnostisering og undersøking er difor viktig for å finne ut om det er nødvendig å unngå visse matvarer (leve på diett), og ein bør aldri tak vekk matvarer frå kosten til barn over lengre tid utan at det skjer i samråd med lege.

Å leve på ein diett med eit avgrensa utvalg matvarer gjev først og fremst ei rad praktiske og sosiale problem. Forskning syner at ein sjeldan greier å unngå ei matvare fullstendig i lang tid. For vaksne vil dei fleste diettane ha små konsekvensar for næringsinntaket. Det er større risiko for mangelfull ernæring (feilernæring, mangelsjukdommar) for barn og unge i vekst, spesielt dersom ein ikkje kan ete basismatvarer som mjølk, fisk og egg. Det er difor svært viktig at pasienten får individuell rettleiing og konkrete råd om kosthaldet sitt, og at det med års mellomrom blir undersøkt om pasienten framleis er allergisk.

• allergi
• matvareintoleranse