17-jahkásaš Elli Ánne moriha feastta maŋŋá. Son lea buot sáhpodan iige muitte ovddit eahkedis jur maidige. Issát fas ballá das, ahte son gávnnahallá čiegusvuođainis. Dat billistivččii buot.
Ná álgá ođđa sámi drámáráidu Oro jaska, mii muitala jávohisvuođa cuvkemis uhca servošis. Roahkkadis tv-ráiddu vuođđun leat sámenuoraid duohta muitalusat ja eallinvásáhusat. Fáddán loktejuvvojit earenomážit veagalváldin ja dat mo lea gullat seksuálavehádahkii Sámis.
Váldorollaid ráiddus neaktiba Vegard Bjørsmo ja Kátjá Rávdná Broch Einebakken. Goappašagat leaba šaddan heaibut duohta eallimis seamma váttisvuođaiguin, go ráiddu váldokarakterat Issát ja Elli Ánne.
Broch Einebakken lea ieš vásihan seksuálalaš veagalváldima ja son muitalii áššis almmolaččat dán čavčča NRK Sápmái.
Issáha rolla fas neavttaša kárášjohkalaš Vegard Bjørsmo, 23, guhte lea maiddái okta ráiddu giehtačálliin. Váikko ráidu leage fikšuvdna, de Issáha vásáhusain leat olu seammasullasašvuođat Bjørsmo eallimiin.
Son ii leat álot sáhttán leat rabas iežas seksualitehtain, ii oba alccesge ja muitá bures ovtta ovdamearkka áiggis, go lei nuoraidskuvllas.
– Eadni dajai munnje: Jus don liikot gánddaide, dat manná áibbas bures. De mun nu suhtten, hearrá sivdnit eadni manne don sáhtát nie dadjat mu birra. Maid mun lean bargan, ahte don dien jáhkát. Nu mun várra speadjalasten daid rájáid, maid siskkobealde mun dovden, ahte livččen galgan heivet, muitala Bjørsmo.
Sutnje leamašan garas bajásšaddat Kárášjogas ja eallit čiegusvuođain. Bjørsmo lea dovdan oktonasvuođa, go ii leat olus dovdan eará bonju olbmuid. Dat lea váikkuhan maid dasa, ahte ii leat leamašan sadji iskat ja dutkat, ahte leago son bonju vai ii.
Bjørsmo oaivvilda, ahte jus sus livčče leamašan eambbo ovdagovat bajásgeassimis, de soaitá ahte son livčče duostan mieđihit iežas seksualitehta alcces árabut.
– Mun jáhkán dat livččii veahkehan mu smiehttat, ahte lei eambbo OK, jus mun livččen árat iežan eallimis oaidnán eambbo representašuvnna olbmuin, geat ledje rabas sin seksualitehta birra. Ja danne mun háliidinge leat ráhkadeamin dán ráiddu ja háliidan hállat bonjuvuođa birra. Mus lea miella čuoččuhit dan, daidda geat dárbbašit dan gullat, ahte mii leat dás ja mii gávdnot, dadjá Bjørsmo.
Ráidduin leat bargan máŋga jagi
Ráiddu plánen álggii jo vihtta jagi dassái, go NRK háliidii ráhkadit davvisámegielat tv-ráiddu sámenuoraid eallimis. Bagadalli ja tv-buvttadeaddji Silje Burgin-Borch mielas orui dehálaš čalmmustahttit jávohisvuođa kultuvrra.
Buvttadanjoavku barggai gávcci čiekŋalis jearahallama nuorra sámenissoniiguin, geat ledje vásihan veagalváldima. Sii dutke maiddái bonju sámiid servošiid.
Guokte jagi dan maŋŋá, go proseassa lei álgán, Burgin-Borch goittotge dovddai, ahte son ii sáhte dahkat dán ráiddu. Son ii lean sápmelaš iige hállan sámegiela.
– Dat dárbbašii sámi perspektiivva. Dat livččii vuosttas sámi nuoraid ráidu, ja livččii dehálaš, ahte das livččii sámi perspektiiva iige dan muital gii nu olggobeale olmmoš.
Go son deaivvai Vegard Bjørsmo, prošeakta oaččui fas fártta ja áššit ovdánišgohte.
– Jođánit áddejin, ahte sus lea iežas earenomáš geahččanguovlu ja vuohki muitalit áššiid. Son maid háliida juohkit ja hállat rahpasit maiddái váttis áššiid birra, muitala Burgin-Borch.
Soai bovdiiga sámenuoraid čállinbargobádjái, gos muitalus hápmašuvai.
Machokultuvra ja maskulinitehta ii atte saji eará rollaide
Ráiddus čuvvot joatkkakuvlla oahppiid eallima Kárášjogas. Váldokaraktera Issát vuodjá skohteriin, muhto skohterbirrasis son dovdá, ahte ii sáhte leat rabas dainna gii son duođai lea.
Neavttár Vegard Bjørsmo dovddai daid seamma dovdduid nuorravuođastis. Bearaš lea goittotge álot dorjon su ja leamašan gierdevaš, dassážii go son leamašan eambbo gearggus hállat iežas seksualitehta birra.
Bjørsmo ii leat goassege diđolaččat smiehttan, ahte dál son de muitala buohkaide, gii son duođai lea. Son atná dan hui persovnnalaš áššin, maid vásiha iežas siste.
Bjørsmo oaivvilda, ahte Kárášjogas ja Sis-Finnmárkkus lea nana machokultuvrra, mii ii atte saji eará rollaide. Ii leat lohpi leat earálágan. Dan dihte son háliidiige fárret eret ruovttubáikkistis. Nuoraidskuvlla maŋŋá son vulggii Áltái gazzat musihkasuorggi.
Go máhcai fas Kárášjohkii, de dovddai ovttatmano, mo servodagas daddjo ahte ferte gárvodit fas seammá láhkai go earát. Son maiddái muddii iežas hállan- ja láhttenvuogi.
– Orun go mun homofiilla dál, go mun ná lihkadan. Don caggasat fas dakkár rollii ja dat sisttisdoallá olu balu, árgabeaibalu. Dagango mun riekta dál, mo mun galggan láhttet, leango mun dál doarvái maskulina, orungo mun dál heterofiila ja leango mun dál doarvái čeahppi praktihkalaš bargguide, Bjørsmo govvida jurdagiiddis.
Vihtta jagi áigi Bjørsmo fárrii Osloi. Doppe son dovdá, ahte sáhttá bargat maid háliida ja oažžu maiddái dovddu, ahte son máhttá ja lea doarvái.
– Go mun boađán fas Kárášjohkii, de sáhttá dovdot dego mu vásáhusat ja gelbbolašvuohta leat árvvuheamit. Dainna lágiin mus leat dego guokte eallima, mat šadde hui iešguđetláganat das jus mun lean Kárášjogas dahje eará báikkis.
Guhká Bjørsmo ii oba nagodange smiehttat Kárášjoga birra, muhto dál miella lea veháš rievdan. Son lea álgán fas liikot iežas ruovttubáikái ja lea maid váldán oktavuođa iežas skuvlaoappáide ja vieljaide. Máŋgasat sis leat átnon maid ándagassii ja sávvan, ahte livčče duostan eambbo bealuštit su.
Sutnje leamašan somá gullat, ahte sii leat álot dorjon su, vaikko eai leatge dan čájehan.
– Dat lea dieđusge hui váivi, muhto maiddái hui rehálaš. Munhan lean maid leamašan dan seamma dilis ja dovdan dan seamma balu. Mus eai sáhte leat eambbo vuordámušat sidjiide, go maid mus lea leamašan alccen.
Neavttár sávvá albma ságastallama rašes fáttaid birra
Vegard Bjørsmo lea ollusiidda oahpis, go son lea lávlon almmolaččat tv:s, bargan artistan ja neaktán olu teáhteris. Norgga riikkateáhteris su maŋemuš buvttadeamit leamašan Frozen ja Peter Pan.
Oro jaska -ráiddus gullo maiddái su ráhkadan musihkka. Okta lávlla, Lohpádus, riegádii báddedettiin ráiddu ja dat muitala das, go lea ferten čiegadit iežas rašes beliid ja man bávččas dat sáhttá leat.
Otná beaivve Bjørsmo dovdá, ahte sus lea buorre dilli ja son lea gearggus hállat bonjuvuođa birra. Son lea deaivan olu eará bonju sápmelaččaid ja ráhkadan iežas birrasiid sihke oaivegávpogis ja maiddái Sámis. Bjørsmo sávvá, ahte iežas rabasvuođain son sáhttá dahkat ášši álkibun earáide ja ahte rašes fáttaid birra šaddá albma ságastallan.
– Jus ii duostta daid birra hállat, de leat duođalaš váikkuhusat.
Sutnje lea maid dehálaš, ahte sápmelaččat leat ieža ráhkadan ráiddu ja dát lea sámiide, eandalitge sámi nuoraide iežaset eatnigillii. Son maiddái sávvá dan addit majoritehta servodahkii dákkár gova, ahte ii leat dušše okta vuohki leat sápmelaš.
– Dat leat máŋga sámi duohtavuođa ja vuogi mo olbmot leat sápmelaččat. Nugo mis siskkildasas Sámis leat ge iešguđetge referánsat, kultuvrraáddejupmi, ja vásáhusat daiguin buori ja heajos beliiguin min servodagas. Ja dan dihte mu mielas lea maid dehálaš dadjat ahte dán ráiddus mii oaidnit dušše ovtta dain duohtavuođain, dadjá Vegard Bjørsmo.
Oro jaska -ráidu lea oaidninláhkai Yle Areenas 14.11. rájes.
