vokativ

Dei baltiske språka (litauisk og latvisk) og fleire slaviske språk (tsjekkisk, polsk, serbokroatisk, oversorbisk, kasjubisk, ukrainsk, bulgarsk og makedonsk) har eigne vokativformer som er vidareføringar av det gamle indoeuropeiske systemet. Her er nokre eksempel:

• Latvisk: tēvs 'far' – vokativ tēv! 'far!'
• Litauisk: berniukas 'gut' – vokativ berniuke 'gut!'
• Serbokroatisk: profesor 'professor' – vokativ profesore! 'professor!'
• Polsk: matka 'mor' – vokativ matko! 'mor!'
• Ukrainsk: друг druh 'ven' – vokativ друже druže 'ven!'
• Bulgarsk: брат brat 'bror' – vokativ брате brate 'bror!'

Ukrainsk Господи Hospody er vokativ av Господь Hospod' 'herre':

• Коли, Господи, хочеш, Ти можеш очистити мене!
• Koly, Hospody, chočeš, Ty možeš očystyty mene!
• 'Når, Herre, du vil, kan du gjera meg rein!'

Bulgarsk og makedonsk har halde ved lag den gamle vokativen, trass i at desse språka ikkje elles har kasus. Sjå avsnittet Særdrag ved vokativ nedanfor.

Den gamle vokativen er forsvunnen i slovakisk, nedersorbisk, polabisk, russisk og belarusisk. I russisk blei den urslaviske vokativen borte i mellomalderen, men på 1900-talet utvikla det seg ein ny vokativ ved ein særskild type substantiv:

• Russisk: Серёга Serjoga (mannsnamn) – vokativ Серёг Serjog 'Serjoga!'

Av språk med offisiell status i Noreg er det berre det indoariske språket romanes som har vokativ:

• dad 'far' – vokativ dade 'far!'
• Del 'Gud' – vokativ Devla 'Gud!'

Språket skil òg mellom vokativ eintal og vokativ fleirtal. Rom 'rom (medlem av den etniske gruppa som snakkar romanes)' heiter roma i vokativ eintal og romale i vokativ fleirtal. Vokativ finst også i andre indoariske språk, til dømes i hindi/urdu; her illustrert med hindi:

• लड़का lǝɽka 'gut' – vokativ लड़के lǝɽke 'gut!'
• लड़के lǝɽke 'gutar' – vokativ लड़को lǝɽko 'gutar!'

I nokre bantuspråk har substantivet ei fullform og ei grunnform, og grunnforma blir nytta som vokativ. Dette gjeld mellom anna zulu og xhosa. Den initiale vokalen (som blir kalla augment) i fullforma manglar i grunnforma, her illustrert med zulu:

• fullform: umfana 'gut' – grunnform: mfana 'gut!'
• fullform: abafana 'gutar' – grunnform: bafana 'gutar!'
• fullform: ubaba 'far' – grunnform: baba 'far!'

Til fullforma inkosi 'herre' svarer grunnforma nkosi:

• Nkosi, uma uthanda, ungangihlambulula.
• 'Herre, om du vil, kan du gjera meg rein.'

Det er vanleg å rekne vokativ som ein kasus. I latinske grammatikkar står vokativforma av eit substantiv i paradigme (bøyingsmønster) i lag med nominativ, akkusativ, dativ, ablativ og genitiv, til dømes slik, illustrert med dominus 'herre':

Denne tilsynelatande integrasjonen i kasussystemet er hovudgrunnen til at det grammatiske trekket vokativ blir rekna til den grammatiske kategorien kasus. Integrasjonen går ut på at vokativ, nominativ, akkusativ, dativ, ablativ og genitiv utelukkar kvarandre i bøyingssystemet. Dersom eit substantiv er merkt med det grammatiske trekket vokativ, kan ho ikkje samstundes vere merkt med trekka nominativ, akkusativ, dativ, ablativ eller genitiv.

Ei gjensidig utelukking er det tradisjonelle kriteriet for at to eller fleire grammatiske trekk høyrer saman i ein grammatisk kategori, som når trekka eintal og fleirtal høyrer til kategorien numerus (tal). Eit substantiv står anten i eintal eller i fleirtal. Dette gir også meining semantisk, sidan både eintal og fleirtal har å gjere med kor mange eksemplar noko førekjem i.

Derimot kan ein substantiv godt stå i både eintal og vokativ, fordi desse to trekka høyrer til ulike kategoriar. Dei utelukkar ikkje kvarandre i bøyingssystemet og dei har ikkje noko direkt å gjere med kvarandre semantisk.

Latin og gresk har ein grammatisk tradisjon sidan antikken, og vokativ har alltid vore rekna som ein kasus. Denne tradisjonen lever vidare i den grammatiske skildringa av mange moderne europeiske språk.

Ifølgje vanleg definisjon er kasus ein kategori som viser kva grammatisk funksjon eit setningsledd har i ei setning, til dømes om det er subjekt, indirekte objekt eller direkte objekt. Dette kan kallast kasus i trongare meining.

Sidan eit substantiv i vokativ ikkje utgjer eit setningsledd, skil funksjonane til vokativen seg så sterkt frå kasus i trongare meining at vokativ ikkje utan vidare kan reknast som ein kasus. Dette er ein viktig semantisk skilnad mellom vokativ og kasus i trongare meining.

Vokativen liknar her på genitiv, som heller ikkje har ein utvitydig status som kasus, sidan han ikkje viser kva funksjon eit setningsledd har i ei setning.

Skal vokativ kallast ein kasus, må det vere på grunnlag av ein vidare kasus-definisjon – kasus i vidare meining – som ikkje ser ut til å finnast i lingvistisk litteratur. Argumentet for å rekne vokativ – og genitiv – som kasus ser i første rekkje ut til å vere integrasjon i bøyingssystemet for kasus. Men denne integrasjonen er ikkje ein eigenskap ved vokativ som gjeld for alle språk.

Det er verdt å leggje merke til at bulgarsk og makedonsk har vokativ, sidan desse språka ikkje har kasus i trongare meining.

Vokativ finst òg i språk der kasus i trongare tyding er ukjend, til dømes klassisk nahuatl. Cihuātl /ˈsiwaːtɬ/ 'kvinne' har to vokativformer, som uttrykkjer det biologiske kjønnet til talaren:

• cihuātlé /siwaːˈtɬe/ 'kvinne!' (sagt av ein mann)
• cihuātl /siˈwaːtɬ/ 'kvinne!' (sagt av ei kvinne)

Aksenten ligg på nest siste staving i nahuatl, bortsett frå i vokativ, der han ligg på siste staving.

At det biologiske kjønnet til talaren blir uttrykt, er ikkje kjent i nokon språk i heile verda ved kasus i trongare meining, og understrekar at vokativ er ei grammatisk form som relaterer seg til talesituasjonen – med talar og adressat – ikkje til syntaktiske relasjonar i setninga, slik kasus i trongare meining gjer.

I klassisk nahuatl blir ikkje den syntaktiske funksjonen til eit nomenfrase uttrykt med kasus, men med verbale person-prefiks som kongruerer med subjekt og objekt, akkurat som i bantuspråka. Her har vokativen ikkje nokon likskap med ein kategori kasus i trongare meining, sidan språket heilt manglar slikt:

• niquitta'eg ser han/henne/det'
  • ni- 'eg', qu- 'han/henne/det', itta 'ser'
• niquitta in cihuātl'eg ser kvinna'
  • in bunden artikkel, cihuātl 'kvinne'
• quitta in cihuātl in calli 'kvinna ser huset'
  • calli 'hus'
  • Det finst ikkje subjektprefiks i 3. person. Difor manglar quitta 'ser' subjektprefiks.