John Lyng

I perioden 1945–1947 var han statsadvokat i landssviksaker, og gjorde seg mellom anna notert som aktor i den store Rinnan-saka under landssvikoppgjøret.

Som aktor i saka mot Rinnan-banden i Trondheim i 1946 vart John Lyng ein av dei første store «kjendisane» i etterkrigstida. Heile landet følgde med i denne største og mest kompliserte straffesaka vi har hatt i Noreg. Lyng reiste sak mot 30 personar, hovudpersonen sjølv, Henry Oliver Rinnan og dei sentrale medhjelparane hans. Berre tiltalen mot Rinnan var delt opp i 50 hovudavsnitt. Lyng hadde full oversikt over dette veldige materialet, og sluttinnlegget hans i saka gjekk over fire dagar. Då hadde han berre stikkord og nokre få notat å halde seg til. I fem månader varte denne rettssaka. Rinnan sjølv og 11 medhjelparar vart dømde til døden, to vart seinare gitt nåde.

John Lyng har på ein meisterleg måte samanfatta denne saka i boka si, «Forræderiets epoke».

I heile mellomkrigstida prøvde Hambro å få til eit samarbeid med Johan Ludwig Mowinckel om ei breiare koalisjonsregjering på høgreside, men utan å lykkast. Hambro hadde derfor gitt opp, men Lyng ville prøve, og den nye generasjonen høgrepolitikarar som kom på Stortinget etter krigen, med Sjur Lindebrække i spissen, innsåg etter kvart at skulle ein bryte Arbeidarpartiets maktmonopol, så måtte det etablerast eit realistisk alternativ. Tidleg i 1950-åra tok John Lyng til å arbeide for det.

Eit heilt avgjerande middel var å endre valordninga. Ved valet i 1949 hadde Arbeidarpartiet fått 85 av dei 150 mandata, mens dei borgarlege partia hadde fått berre 65, og det endå dei borgarlege partia samla hadde nesten 40 000 fleire stemmer. Det var den såkalla «bondeparagrafen» som måtte opphevast. Byane og landdistrikta var kvar sine valdistrikt, og det var grunnlovsfesta at landdistrikta skulle ha to tredjedelar av mandata på Stortinget. I si tid vart ordninga innført for å sikre at dei relativt små byane skulle få fleire mandat enn dei etter folketalet skulle ha hatt, men no hadde byane blitt store og skilnaden i folketal mellom by og land var om lag 2:1 (sjå valordning i Noreg). Dermed vart paragrafen grovt diskriminerande for byane.

John Lyng inngjekk eit kompromiss med Arbeidarpartiet om å avskaffe bondeparagrafen mot at Ap gjekk med på å endre det første delingstalet ved mandatfordelinga frå 1,5 til 1,4. Det siste ville vere til fordel for dei mindre partia. Avstemminga var ein thriller, men Lyng fekk med seg 13 frå Høgre, fire frå Venstre og ein frå KrF, og saman med heile Ap-gruppa vart det grunnlovsmessig fleirtal. Henry Valen har rekna ut at med bondeparagrafen intakt ville Arbeidarpartiet ha fått reint fleirtal ved alle val fram til 1969.

Dei første to periodane sine på Stortinget engasjerte John Lyng seg særleg i saker som handla om statens aukande makt over borgarane. Han hadde særleg kompetanse i debatten om rettsoppgjeret etter krigen, og meinte det var altfor stort lagt opp. Det var feil å nytte omgrepet «landssvikar» på ein som berre var NS-medlem under krigen, meinte han. Alt i 1948 gjekk han mot bruken av dødsstraff. Også under drøftinga av beredskapslovene i 1950, sto Lyng i spissen for å få fjerna dei mest ekstreme og udemokratiske paragrafane. Det same var tilfelle med dei omstridde prislovene.

I 1953 gjekk han ut av Stortinget for å bli lagmann i Agder. Alt i 1951 hadde han blitt utnemnd i dette embetet og familien hadde flytta inn i embetsbustaden i Skien. Han var lei av å vere i stendig opposisjon, og med små utsikter til eit maktskifte. Han sa nokså klart og tydeleg at han aldri meir ville bli stortingsrepresentant, men godtok å stille ved valet i 1957. Denne gang på sikker plass frå Akershus. Han blir vald til parlamentarisk leiar for Høgre i mai 1958, og no gjekk han for alvor i gang med det store prosjektet sitt: å skape eit realistisk borgarleg regjeringsalternativ.

Det første som skjedde var at dei tre sentrumspartia, Venstre, Kristeleg Folkeparti og Bondepartiet, prøvde å skape samarbeid i sentrum. Ikkje minst Bondepartiet som i 1959 skifte namn til Senterpartiet, ivra for det. Venstre på si side var i ferd med å omvurdere Gunnar Knudsen sin gamle strategi og at Venstre berre skulle samarbeide med parti til venstre. No måtte partiet støtte eit sentrumssamarbeid, varsla Venstre-høvdingen Bent Røiseland på landsmøtet i 1960, eller så ville han gå av. Han fekk så vidt fleirtal for samarbeid.

John Lyng valde som parlamentarisk leiar å legge om Høgre sin politiske kurs inn mot sentrum for på den måten å gjere det lettare for sentrumspartia å velje ei brei løysing. Eit særleg godt forhold fekk han til Røiseland. Også mellom Arbeidarpartiet og dei borgarlege partia var avstanden blitt mindre.

Ei sentrumsløysing viste seg raskt urealistisk. Dei tre partia ville dessutan ikkje ha realistisk håp om fleirtal åleine. John Lyng greidde til slutt å overtale både Senterparti-leiaren Per Borten, Venstre-leiaren Bent Røiseland og KrF-leiaren Einar Hareide om at eit breiare samarbeid ville vere det beste, men så kom første runde i EEC-striden i 1961 og 1962, og det gjorde eit breitt borgarleg samarbeid urealistisk.

I 1963 la den franske presidenten Charles de Gaulle ned veto mot britisk medlemskap i EEC, og dermed var saka ute av også den norske debatten nokre år framover. I 1961 hadde Arbeidarpartiet mist det reine fleirtalet sitt, og sjansen for å felle Einar Gerhardsens regjering vart noko meir realistisk.

Våren 1963 dukka den såkalla Bakkane-saka opp. Justisminister Jens Haugland hadde utnemnd ein Ap-mann som ny sjef på Politihøgskolen endå det var andre søkjarar som var betre kvalifisert. Det vart framsett mistillitsforslag. Dei to representantane frå Sosialistisk Folkeparti (SF) stemte imot og berga regjeringa, men alle dei borgarlege partia stemte samla for.

Så melde dei første store industrisakene seg etter tur. Partileiarane på borgarleg side drøfta spørsmålet om å ha ein regjeringsberedskap i tilfelle det skulle bli krise. Røiseland meinte ei Høgre-regjering med støtte frå dei andre var det mest naturlege, men andre i Venstre var på glid i retning av å støtte ei fireparti-regjering. Då Kings Bay-saka dukka opp sommaren 1963, var alle fire partia samde om at dersom det no vart krise, så burde dei skipe ei brei borgarleg regjering. Ikkje minst tilliten til Lyng gjorde dette mogeleg.

Den fire dagar lange Kings Bay-debatten i Stortinget enda med at også Finn Gustavsen og Asbjørn Holm frå SF støtta eit mistillitsframlegg mot regjeringa, og regjeringa Gerhardsen måtte gå. Gustavsen og Holm vart utsette for eit enormt press i retning av at dei ikkje måtte felle ei Ap-regjering, men dei ga seg ikkje.

Den første store utanrikspolitiske talen til Lyng i Stortinget var imøtesett med forventning, og det vakte oppsikt blant pressefolka at han gjekk på talarstolen utan manuskript og heldt ein times langt foredrag som stemte på ein prikk med det manuset som journalistane hadde fått utlevert på førehand. Lyng hadde attpåtil skrive manuset sjølv på si eiga skrivemaskin. Det hadde ikkje skjedd sidan Halvdan Kohts dagar i departementet. Halvard Lange (utanriksminister 1946–1963 og 1963–1965) fekk som regel andre til å skrive talane sine.

Som utenriksminister la Lyng vekt på å utbedre forholdene til Øst-Europa, og han prøvde seg med ei varsam nyorientering i norsk politikk overfor Sovjetunionen. Han var kritisk til amerikanarane si framferd i Vietnam under Vietnamkrigen, og dreiv ei tid med god hjelp av ambassadør Ole Aalgård ei slags meklarverksemd i den konflikten. Han vart også kjent for motstanden mot juntaen i Hellas.

Mest kritikk for si utanrikspolitiske line fekk Lyng i eige parti. Det hadde han nok rekna med. Han var mykje ute og reiste og fekk difor i for liten grad høve til å delta i den politiske prosessen utanfor det som no var hans eige fagfelt. Det tapte regjeringa på, men Lyng ville det nok slik sjølv. Innanrikspolitikken var han ferdig med. Våren 1970 trådte han etter eiget ønske ut av regjeringa.